Zilma li ser ”Gelê Nuba” û kitêba ”KOLE”

Gelê Nuba, çandek herî kevnare li başûrê Sudanê ye. Di qonaxên dîrokî de desthilatdar bûne û bi çand, ziman û toreya xwe tesîr li herêmê kirine.

Bi îlankirin û mezinbûna ola Îslamê re, ereban, mîna gelek welatan, pêşî li bakurê Efrîka, paşê çandên cînar jî xistine bin tesîra xwe. Sudan jî dikeve ber pêla çûn û hatina ereba û ereb kirinê. Li wir îro roj, ereb desthilatdar in. Neheqî, zilm û tadeyiya ereban li çandên din dibe, didome. Rejîma li peytextê welêt, Hortumê, bi serokomar û gelek wezîran, ji hêla ”Dadgeha Navnetewî a Cezekirinê” ve sucdarên qirkirin û jenosîdê hatine îlan kirin. Dadgehê biryara girtina wan ji ber bûyerên li Darfurê daye.  

Gelê Nuba bêhtir li der û dora Çiyayê Nubayê dijîn. Baweriya xwe bi giranî, bi Îslamê heye. Lê ji ber çand û nasnameya xwe, di bin zilm û tadeya ereban dinalin. Dixwazin jiyana xwe li ser xaka bav û kalan, bi aştî û dûrî nakoyan bidomînin. Ereb, Îslamê li gorî berjewendiyên xwe dinirxînin û bi îddîayên pûç û guhertî êrîşê dibin ser gundên wan, mirovan dikûjin, malê wan talan dikin, keçên wan êsîr digrin û weke kole difroşin. Taciriya koleyan û koledarî li Sûdênê didome, nasdar e. Li gorî nirxandina ereban, kolefiroşî û kolekirin helal e. Dewlet naxwaze rê li ber bigre.

Keçek e Nuba, bi navê Mende Nazer, ji teref hêza Mucahîdînê li Sûdanê di 12 saliya xwe de, tê revandin. Wê, weke kole li Hortumê difroşin, hetanî 20-21 saliya xwe jiyanek di êsîrtî û şertên koletiyê de dijî. Piştî reva ji esaretê, di rewşek azad e kitêbek bi navê ”Serpêhatiyek rast: KOLE” di 2002 an de nivîsî. Kitêb di demek kin de, li gelek deverên cîhanê hate wergerandin û belav bû.

Pirtûka 330 rûpelî, bi giranî jiyana wê hemêz dike. Her wiha çand û toreya xelkê Nuba û zordariya ereban bi navê Îslamê li wan jî ronî dike. Gelê Nuba, bi dagirkirina welatê xwe û zilm, tadeyî, koletiyê û bêkesiya xwe, dişibin kurda. Qûrbanên neteweperestî û olperestiyê ne. Min, kitêba Mende a bi swêdî xwend. Çend malikan ji kitêbê, bê nirxandin pêşkêşî we dikim:

”Dema ez hatim dinyê, bavê min, navê Mende li min kir. Bi zimanê me, wateya xwe Xezal e, ku bi xweşikbûnê, ajêla herî nazik û nasdar li Çiyayê Nuba ye. Ez zaroka pêncemîn, herî biçûka malbatê bûm. Li gorî bavê min a herî şêrîn bûm. Gundê me li serê Çiyayê Nubayê ava bûye. Xelkê me bêhtir bi çandinî û seyidvaniyê mijûl in û giranî misilman in. Xanîkên me ji herî û kayê ava bûne. Bavê min bi xwedî kirina dewêr û çandiniyê dadikeve.”

”Min, di 8 saliya xwe de dest bi dibistanê kir. Mamoste, ji zîrekbûna min dilxweş bûn. Zimanê perwerdê erebî bû. Hefteya pêşî min aliyê neyênî ê dibistanê fêm kir ku, zimanê me, nuba, qedexe bû. Wiha digotin mamosteyên ereb:
- Divê hûn nema bi nuba biaxivin! Zimanê nuba ê berrî û bêaqil an e. Kes jê fêm nake. Di şûna wê de, fêrî erebî bibin. Erebî, zimanek bilind û bi nirx e.

Dema em li dibistanê bi zimanê xwe diaxivîn, ji hêla mamosteyan ve dihatin cezekirin. Sîxurên wan hayê xwe ji me hebûn û navê me didane mamosteyan. Ceze gelek caran, şimaq û lêdana bi şivên terr bû. Di pola şeşan de, erebiya min pêş ket û dersên xwe de pir jêhatî bibûm. Min dixwest bibim doktor. Ji bo keçek e mîna min ji Efrîkayê xewnek mezin bû.”

” Dem, dawiya bihara 1992 an bû. Wê roja ku jiyana min dabû guhertin, serê sibê ji bo çûna dibistanê şiyar bibûm. Min berê xwe da qûbletê (Kabe), nimêja serê sibê ji bo Xudê kir û paşê çûm dibistanê. Ber êvarkî, ez ji dibistanê, bavê min ji nav erda vegeriyabû. Ev tev birçî bibûn û li benda çêbûna şîvê bûn. Piştî xwarin û sohbetê, me xwe dirêj kir û yek bi yek di xew ve çûn. Bi carekê re, dengê hawarê ji derve, nav gund hat. Bavê min rabû ser xwe û derket derve. Agir bi xêniyan xistibûn. Bavê min dikir qêrînî:
- Mucahîdîn hatin! Erebên êrîşkar û xwînrêj girtin ser gund!
Tirs ketibû nava gundiya, mirov li cihê revê digeriyan. Min dît ku wan, ser û destê xelkê, bi şûrên serqût û xwar jêdikirin. Xaniyên me dişewitandin, zarok direvandin. Dest û cilên wan ji xwîn rijandinê sor bibûn. Ez û nêzî 100 zarokan li deverekê kom kirin. Ereba bi hev re dikir qêrînî û bi dengê bilind digotin, Allah û Ekber! Bi serkevtina xwe şa dibûn.
Min fêm nedikir. Em jî mîna wan bi Îslamê bawer bûn. Nimêj dikir û rojî digirt. Berê xwe dida heman qûbletê û Xudayî. Ew çawa misilman in ku, xelkên din î misilman dikûjin?! Malê me talan dikin û dişewitînin?! Zaroka direvînin, weke kole difroşin û dibêjin, Allah û Ekber?! Helal û heramtî, guneh û xêrê çawa dinirxînin?!”

”Zilamê ez revandibûm hat û ez li ser pişta hespê xwe siwar kirim. Wî jî li ser heman hespê, ez li pêş û ew paş, cihê xwe çêkir û berê hespê xwe da nav daristanê. Ez zaro bûm, sîngên min çênebibûn. Lê wî destê xwe davêt sîngên min. Min dikir qîrînî û digriyam ji bo ku wiha neke. Çend saetên li ser hespê bûm û miza min dihat. Min jê re got ku divê ez dakevim, tuwaleta xwe bikim. Dema çûm nav dara rûniştim, li min dinêrî. Bi dizî hat û li dawiya min rawestiya. Bi carekê re xwe avêt ser min, ez li ser piştê razandim, zimanê xwe bi zorê xiste nav lêvê min. Nigên min ji hev vekir, şerwalê xwe daxist, xwest ê xwe bi zorê daxwaziya xwe bi cîh bihêne. Min lê dida, fersend nedidayê. Dawiyê westiya, an cemidî, li ser piştê dirêjkirî, bê deng ma. Min dixwest wê kêliyê dilê wî bisekine, bimre.”

”Piştî riya dûr û dirêj ser pişta hespê û bi timobîlê, em hejmarek keçên biçûk, anîne Hortumê, mala Abdul Azzimê kolefiroş. Li wir hatim firotin. Ez bibûm koleya malbatek dewlemend, Rahab û mêrê wê Mustafa. Rahab, ne bi navê min, lê ”ebîd” anku ”Koleyê” gazî min dikir. Biçûkxistina min û nasnameya min bibû karê rojan e. Dem û saeta kar kirinê, paqijiya mal, metbex, xwarin çêkirin, zibil avêtin û li zarokan nêrînê, nemabû. Xwarina bi sînor ji ber wan dima, didane min. Lêdan bibû navgîna çav tirsandinê, pejirandina evdîtiyê û rêgirtina li ber reva min. Şaşîtiya herî biçûk dibû sedema lêdan û îşkencê. Têkiliya bi derve, axavtina bi xelkê re qedexe bû. Tevayê xatiratên bi gund û çanda me ve girêdayî avêtin, nehiştin. Bi cilên kevin, li ser pertal û merşek perçebûyî, di çavek odeya genî li hewşê ku dîwarên wê ji qilêrê reşbûyî, radizam. Deriyê odê, êvaran ji hêla Rahabê ve dihate asê kirin.”

 ”Endamên malbatê havînan li derve, li ser dika hewşê rûdiniştin. Rojekê, Rahabê ji min xwest ku herim ser dikê bişom. Min bi xertûma avê dik dişûşt. Di ber de ketim nav xeyalên welêt. Dema min bi zarokên gund re, di bin baranê de, stiran digot. Min stiranek got, di ber dîlanê de cilê min ji peşkê avê şil bibû. Dengê stiranê çûbû Rahabê. Hat û bi hêrs axivî:
- Ev çi stiran e, ku tenê mirovên berrî û aqilkêm distirin!? Te vir kiriye cihê kêfê! Ka wê xertumê bide min!
Min ava diherikî qût kir, xertum da destê wê. Rahabê, bi tevayê hêza xwe, bi xertuma lastîkî li min da. Hetanî westiya, lêdana wê domiya. Piştî lêdanê tevayê kar bi min da kirin. Êvarê li ber eynê, min li laşê xwe temaşe kir. Laşê min ji lêdanê sor û şîn bibû. Min wê şevêsund xwar ku, bedelê wê mirin be jî, ez ê rojekê birevim. Biçim gundê xwe. Çiyayê Nuba. Cem dêûbavê xwe. Çima ereb wiha nefretê ji me dikin?! Dema dibistanê jî tê bîra min ku mamosteyên ereb nefret ji zimanê me, nuba dikir. Dema em bi zimanê xwe diaxivîn, ji hêrsa dîn û har dibûn. Belê, ew bihêz bûn, dikarîbûn bi erebî, çêr bikira, nefreta xwe birêja û gotinên nexweş bigota. Lê dihate jibîrkirin ku, zimanê min, di dil û mêjiyê min de ye. Ne Rahab, ne jî tu kesên mîna wê, nikarin zimanê min ji min bigrin.”

 ”Dema ez hatim mala Rahab, 12 salî bûm. Niha 19 derbas kir. Bibûm jin, bi xweşikbûn û xetên laşê xwe bala mêran dikşand. Hetanî mêrê wê Musfata dilê xwe dibijande min. Nasek ji ê malbatê, li metbexê dest avêtibû min û min xwe bi zorê ji destê wî, namusa xwe, rizgar kiribû. Rahabê fêm kiribû ku, nikare rê li ber xweşikbûn û ciwantiyê bigre. Ji eleqeta mêrê xwe bi şik bû.  Ji bo ji min rizgar bibe, biryar da ku min weke kole bide xwîşka xwe a li Londonê, Hanan û mêrê wê Al Koronky.”

”Xwediya min a nû Hanan, ne dixwest eleqeta min bi derve re, bi çi kesan were pê. Qala xeterên li kolanên Londonê dikir. Pê çavtirsandî dibûm. Dema bi mebestekê diçûm derve, azadiya xort û keçan, stiran û dîlana wan bala min dikşand. Li aliyekî jiyana Londonê a azad li derve û ber çavan û aliyê din derewên Hanan, tirs û şik li nik wê çêdikir. Rê li heqaret, biçûkxistinê û hepsikirina min li malê vedikir. Karê malê giran bû. Paqijiya 4-5 odeyên mezin bi eywan û metbexê, çêkirina xwarinê û alîkariya 5 zarokên wê û bixêrhatina mêvanan, ne karek e hêsan bû. Azadiya min hatibû sînor kirin û hîsên xwekûştinê li cem min xurt dibû. ”

”Di 11 îlona 2000 î de, piştî Hanan bi zarokan re çûn Sudanê, min çavê xwe li mecalên revê gerand. Ketim têkiliyê bi xelkê xwe ên bajêr de. Dotirî roja hatina Hanan ji Sudanê, bi alîkariya du kesan, ji malê reviyam. Ez êdî azad bûm. Lê min nizanî ka azadî çi ye. Maf û jiyana azad tê çi wateyê. Divê ji serî de xwe fêrî vê jiyanê bikim. Min li Londonê serî ji bo mafê penaberiyê da. Piştî nivîsîna kitêbê, bûyera min deng da, di medyayê de bala gelek kesan kişand. Rêkxistinên mafê mirovan qala wê kir û zexta li ser rejîma Sudanê zêdetir bû. Têkiliya min bi malbat û gundiyên min î li Çiyayê Nuba re hate pê. Ez niha kêfxweş im û li benda roja hevdîtina bi malbata xwe me…”

Analîz: Z. Gabar Çiyan

Bi munasebeta salvegera Mehmed Uzun de Pirtûka ”MEHMED UZUN ANLATIYOR” dertê

Demek e, li ser kitêbekê dixebitîm. Min hejmarek hevpeyvînên dirêj bi Mehmed Uzun re anîbûn pê.

Hevpeyvînek jê li ser çand û baweriyên cewaz, Asurî Suryanî, Ermenî û Ezdiyan, li welêt bû. Ji bo ku bê fêmkirin, bi turkî bibû. Wê demê, min ji rojnameya ”Yeni Ülke” û kovara ”Yayın Dünyası” re jî dinîvisî. Ji ber bi giranî turkî bûn, hevpeyvînên bi Uzun re giş, bi turkî hatibûn kirin.  

Li gori agehdariya weşanxanê, kitêb, îro, di salvegera wefata Mehmed Uzun ket ber çapê. Bi navê ”Mehmed Uzun Anlatıyor” çend rojên din belav dibe.

Di kitêbê de Mehmed Uzun qala xwe dike. Zaroktiya xwe, agehdariya li ser bav û bapîr, eşîreta wî, rojnamevaniya xwe, nivîskartî û dijwariyên derketin pêşberî Uzun, dîtina wî li ser berhemên wî bi kurdî û zimanê biyanî, eşq û evîndariya Mehmed Uzun, bandora pirçandîbûna li ser, pirsa têkiliya roman û ziman dinirxîne, rexneyên li dijî xwe dibersivîne, nêzîkbûna Uzun li ermenî, suryanî û ezdiya…

Sê hevpeyvînên dirêj bi Mehmed Uzun re, mecalê dide xwendevan ku Mehmed Uzunekî din, ji awirên guhertî nas bikin. Kitêb ji pênc beşan pêk tê. Sê beş hevpeyvînên pê re ne. Du beşên rengîn, beşa çarê de, ”Mehmed Uzun di medya derveyî welêt” de, analîzên rojnameyên biyanî li ser Uzun cî digre. Beşa pêncê, ”Dijberiya li dijî daweyên Uzun” hemêz dike. Dokumentên hikumet û saziyan li dijî helwêsta Turkiyê, tê de cî digre.

Pêşgotina kitêbê, dostê nêzî Uzun, şefê ”Weşanxaneya Ordfront” li Swêdê ê berê, rojnamevan Jan-Erik Pettersson nivîsî ye. Pettersson, gelek caran bi Uzun re hatibû Turkiyê û Amedê, beşdarî daweyên Uzun bubû.

Bi munasebeta salvegera Mehmed Uzun de, rêz û hurmeta xwe nîşan didim. Spasdarê wî ne, ji bo xebata wî û pêşxistina edebiyata kurdî. Ev di dilê me dijî. Fermo ji kitêbê çend malikên giring:     

Mehmed Uzun kî ye? Çi tiştan bandora xwe lê kirî ye? Di berhemên wî de şopa pirçandîbûnê çiqasî xuyanî dike?
Mehmed Uzun: Ez ji Sîweregê me. Ez lawê eşîretekê me. Malbata me a mezin bi navê "birodirêjan" dihate binavkirinê. Birodirêjan, milek ji eşîreta Mîlan ê bû. Ewraq û belgenameyên serokê navdar yê eşîreta Mîlanê, Ibrahîm Paşa di sendokên rîsipiyên me de veşartî bûn û li wir dihatine parastin. Husumeta eşîreta Mîlanê, ji dema osmaniyan û vir ve li dijî dewletê hebû...

Kalikê min, bilûrvanekî xurt bû. Dema ew pîr bû, toreya bilûrvaniyê derbasî bavê min bû...

Bêhtir, qala nivîskartiya te tê kirin. Lê em zanin ku rojnamevaniya te jî heye. Zaniyariya we li ser dîroka rojnamevaniya kurdî û bi taybetî Bedirxaniyan pir alî ye, kûr e. Ji kerema xwe re, dîtina xwe li ser rewşa rojnamevaniya kurdî ji me re bîne zimên...
Mehmed Uzun: Rojnamevaniya min bi Kovara Rizgarî dest pê dike. Min birêvebiriya çend kovarên kurdî-swêdî kir. Nivîs û ceribandinên min di rojnameyek e rojane a Swêdê de dihatin weşandin…

Di "Siya Evînê" û di "Bîra Qederê" û di gelek berhemên te de evîn û evîndarî pir alî xuyanî dike. Di avakirina berhemên te de rola evînê mezin e. Min herdem cîhana Mehmed Uzun a li ser pirsa evînê meraq kiriye. Ji kerema xwe awira Uzunî li ser vê pirsê bîne zimên...
Mehmed Uzun: Di domandina jiyanek e din bin qedexe û sînorkirinan de, rola evînê mezin e. Evîndariyek e kûr tune be, kurdek nikare zêde hez ji zimanê xwe, çand û edebiyata xwe bike. Nikare li wan xwedî derkeve û wan pêş de bibe…

Bîra Qederê mirov bi xwe re dibe Beyrûdê û Stenbola kevnare. Jiyana Celadet Bedirxan û Stenbola kevin tê de bûne dokument. Tê wê wateyê ku, ji bo avakirina romanekê tenê hêzbûna zimên û xurtbûna cîhana xeyalî têr nake. Dîtina te çiye?
Mehmed Uzun: Zimanê edebî û firehbûna cîhana xeyalî, du bendên giring in ku roman pê ava dibe. Bêyî wan roman qels û bê qelîte dibe. Lê şert û bendên din jî hene: Zaniyariya ansîklopedîk ji pirsên psîkolojiyê heta felsefê…

Û "Mirina Egîdekî"... Nivîsîna destanê... Çima destan û Mirina Egîdekî?
Mehmed Uzun: Mirina Egîdekî, hîsên kesekî leheng, mirovê dozekê li hemberî mirinê dihêne zimên. Mirin herdem di bîra mirov de ye, em wê jibîra nakin. Mirin herdem di pey şopa mirovî de ye…

We "Antolojiya Edebiyata Kurdî" nivîsand. Armanca we çibû?
Mehmed Uzun: Kurd, ji ber sedema danîna sînoran û zilm û hovîtiya li ser xwe, bi giştî di herêmekê jiyana xwe domandine. Ji nivîskar û helbestvanê ne ji herêma xwe re xerîb mane. Wan nas nakin…

Bi qasî ez zanim, hejmarek xebatên we wergerandine zimanên din. We pirtûkek bi swêdî, "Världen i Sverige-Cîhan tev li Swêdê" jî nivîsî ye. Hinekî qala pêşketinên li vî alî bike...
Mehmed Uzun: Pirtûka Cîhan tev li Swêdê, jiyan û berhemên 75 nivîskarên beyanî li Swêdê hemêz dike. Min bi rêvebira Kovara "90-tal" ê Madeleine Grive re redaktortiya pirtûkê kir. Piştî çapê, di demek e kin de 25 hezar pirtûk hatibû firotin...

Mafê ermenî û suryaniya, çanda netewî ezdiya li welêt bikin…
Mehmed Uzun: Dema mirov qala mafê demokratîk yê kurda bike, divê mafê gelên li welatê me jî neyê jibîrkirin. Mafê wan jî bê ser zimên û heqê wan bê parastin...

Wisan xuya dike ku tesîra xwe li berhemêm te jî kirine...
M. Uzun: Ev rengên cewaz yên li welêt, cihên xwe di berhemên min de jî girtine. Di "Mirina Kalekî Rind" de, lehengê romanê "Rindî" qala manastirên suryaniyan û pirtûkxaneyên ermeniyan dike. "Siya Evînê" li ser evîna "Memduh Selîm" û "dîlbera çerkez Ferîha" disekine. Romana "Rojek ji rojên Evadalê Zeynikê" li ser evîna "Evdalê kurd" û "keça ermenî Gulê" û "Bengîn" û "Meyro" disekine...

Cîhanek rengîn ji helbest û dengê Ednan Doğan

Na! Min carekê ji dengê wî, li helbestek e wî guhdarî kir. Guhdana helbesta duwê, hêsan û mumkûn nebû.

Dilê min ku dikûlê, giran rêve diçe, carna dibe volkan, difûre, şewata wê min gêj dike û hekîm jê fêm nake, qelbê ku çend caran ketiye bin gûzan û kêrê, derman lê qîm nake, dema diket ber pêla deng û helbesta Dogan, ne tenê êşa dil radikir û lêdanên wê  ji derve dihate bihîstin, nizanim ne helbest bû, ne jî dengê wî, lê belê şepe jî li rûhê min radikir û li ber xwe dibirim cîhanek e din. Eşa dil tevî êşên din dikir.

Na qûrban na! Ez nema lê guhdarî dikim! Min tobe kir! Ev dilê birîndar dixwaze, lê bedena westiyayî, li ber wê pêlê xwe nagire:

”Vaye kilît dikim dergehên xwe ên wêran bûyî,
bila bayê şeveqê tu hesretan ji min re neyêne,
çi bikim ji hesretên ku dê bi sehera sibehî re werin bêyî te,
oxûra bêyî te, weke hespekî rehwan û serxoş e
di nav deşt û çiyan de,
çi bikim ji gera bêyî awirên te yên buharî,
di nav mergên xeyidî û kaniyên çikiyayî de,
li beranberî bilbilên ker û lal.”

Bîst û du roj in kitêba wî dixwînim. Helbestên li ber çapê. Ji kitêba ”Çavên Zeytûnî”. Odeya min, odeya min a nivîsînê dibe çaviyek ji nexweşxanê, car carna. Û ez nexweş. Hinek deman sikrata mirinê dibe mêvanê min, lêdide pîvanok û dihesibîne derbjimêra qelbê min. Derman fêde nakin. Bedena westiyayî, av û xwarinê red dike. Helbest, helbestên wî tên e bi hawara min. Dibine şeraba îlahî, pîrozbûyî ji Dêra Mor Gabrîel. Di îskanên di destên zerî û horiyên bûhişta herdu dinya, keçên bajariyan pêşkêşî min dibe. Serxweş dibim, nizanim ji helbestên wî ne, an ji awir, bîna gulava sîng û ber, keziyên zeriyan e, winda dibim:

”Ez ji te hez dikim,

dema tu min digrînê,

ez ji te hez dikim,

dema tu hizkirina xwe ji min distîne,

dema ez tu bim, 

û tu min weke ”şûşeya dila” parҫe parҫe diṣkîne,

ez ji te hez dikim,

dema tu ji min re can be,

û dîsa tu weke melekê mewtê rûh ji min distîne,

nizanim, 

lê ez ji te hez dikim,

dema ҫavên te dost,

û birhên te ji mûjganan tîrên ji ar ber bi dilê min ve diṣîne…”

Nizanim, ez nizanim bê çima ez ewqasî, êsîr, ketî û dîliyê helbesta me. Çima di peyvan de, li dermanê dilê xwe digerim. Çima dibin pir, di nav min û yarê de. Bi wan re li zaroktiya xwe î winda digerim û evîna xortaniyê, agirê di bin xweliyê de temirî, ji nû ve har û xurt bûyî, peyde dikim. Çima ewqasî pizotên agir dil dişewitîne, lê dilê min, êgir bi ”sar û cemidî” nav dike?  

Ev du roj in, çel û heyş saet in ez nema helbestên Ednan dixwînim. ”Çavên Zeytûnî” li min dinêre û ez lê. Bêdeng in bi roj helbestên wî. Nîvê şevê, min re dipeyivin, min hemêz dikin yek bi yek. Dibine çav xezalên welatê min; por xeleka min, lêvûnav şêrîna herdu dinya, çav beleka ber dila û esmera xwîn şêrîn. Û gewra min, pîla dilê min, nefes û evîndara min.

Ez ji Ednan xeyidî me. Heqê wî û ”Çavên Zeytûnî” li min nebû, di pêncîpênc an de, hîsên çarde salî bi min bidine jiyandin. Bi peyvên wî re, dilopên şerabê ku ser lêvan diherikin kaniya dil, bibin rondik û mîna baranê, rû û mijankên min şil bike û bi ser hinarkan ve werin xwarê.

Min biryar da, ez ê girêdana xwe bi ”Çavên Zeytûnî” re qût bikim û dawî bihênim. Ew ê nema karîbe bibe firtone û dilê brîndar, kezeba şewitî û gurçikên ji bêavî qijîlî, li ber ba û bahoza xwe bibe. Bi ramûsanên dîlberan û xweşiya nav xeyalan re bibe cîhanek e din. Odeya minî teng, bike bihuştek ji dar û teaman. Ez bixwazim jî, êdî nema dixwazim.

Ez evîndarekî hejar, bi dilê ciwan û nezan im. Ez ecemiyê nazên nazdara me, awirên bi şewat nikarim ragirim:

“Vaye diçim dinya,
diçim piştî demekê û li pey xwe nameyzênim, 
bê gazinde me,
bi xwe re dibim awirên xwe yên hişîn,
bi xwe re dibim gilî û gazindeyên xwe,
bila ji te re bimîne kewna te,
bi xwe re dibim xeyalên xwe,
ez ê hesretên xwe di nav biskên hinekirî de bihûnim, 
û ez ê sitêrika xwe î vemirî li ber ҫemê Miradê berdim,
me li hev nekir û vaye diçim.”

Zarathustra Gabar Çiyan

”Roja Helbestên Zaravayên Kurdî”

"Roja Helbestên Zaravayên Kurdî" a heştem li Stockholmê, 19 îlonê li dar dikeve. Înstîtuya Kurdî li Stockholmê çalakiyê organîze dike. 2007 an de a yekem bibû. Rengê "şeva helbestan" dabûnê de. Lê Komîteya Karger, weke çalakiyek nû ji ên înstîtuyê dane nasandin û ji wê rojê de, ji salê carekê "Roja Helbestên Zaravayên Kurdî" dibe.

Cîgirê Serokê Înstîtuya Kurdî, Kamran Simo Hedilî armanca vê çalakiyê wiha dinirxîne: "Hevnasîna helbestvanan, xurtkirina diyaloga nav wan, nêzîkbûna zaravayan li hev, hevdîtina helbestvan û xwendevan..."

Wê rojê helbest bi zaravayên kurmancî, soranî, kelhorî, feylî, hewramanî, lorî û dimilî têne xwendin. Her helbestvan, piştî danasîna kurt, derdikevin ser dikê û bi qasî 10-15 deqîqe helbestên xwe dixwînin.

"Di çalakiyan de, 12-16 helbestvan beşdar dibin", dibêje Kamran Hedilî. Helbestvanên nasdar jî tên. Lê mecalê didin kesên nû jî. Her wisa helbestvanên hinekî xwedî tecrube jî derdikevin ser dikê û helbestên xwe dixwînin. 

Wê rojê, tenê peyv heye û helbest ji lêva dirêjin, guhdaran bi xwe re dibin xweza, cî û cîhanên guhertî. Hîsên cewaz û rengîn bi guhdaran didin jiyandin. Carna eşq e mijar. Carna derdê xerîbiyê. Gelek caran bi kul û kesera kurdan re, li Dêrsim, Helebcê û Kobaniyê, hêstir dibarin.

Hedilî ji bo a îsal wiha dibêje, "lîsteya helbestvanên beşdar baş zelal nebûye. Lê hetanî niha navên erê kirine ev in, Runak Şiwanisî (soranî), Îman Botanî (soranî & kurmancî), Mohamad Banîxêlanî (soranî), Nîşan Bamarnî (kurmancî), Aynûr Araz (kurmancî), Xizan Şîlan (kurmancî), Ednan Dogan (kurmancî), Viyan Muzurî (soranî & kurmancî), Pişko Necmedîn (soranî), Kamran Simo (kurmancî), Turec Asperî (kelhorî) û Alan Rûbar (soranî)."

Înstîtuya Kurdî li Stockholmê, weke hercar, vê çalakiyê bi hevkariya saziya ABF ê li dar dixe. Di 19 îlonê, roja şemiyê, saet 13.00 an de dest pê dike û hetanî saet 18.00 an didome. Cîh, "ABF Huset, Vårbygård Centrum (T)" a Stockhomê ye.

Înstîtuya Kurdî bêhtir bi çalakiyên xwe ên li ser edebiyata kurdî tê nasîn. Kamran Simo Hedilî jî vê yekê dipejirîne. ”Rast e, şev û semînerên li ser edebiyatê dibin. Lê ne tenê edebiyat, weke mîsal îsal, li ser dîrok, ziman, adet, tore û baweriyên kevnare nêzî 24 çalakî hatine plankirin. 12 ji wan bûne.

Xanim Gulê Şadkem, ji Xorasanê hatibû vexwendin û semînerek li ser rewşa kurdên Xorasanê da. Derbarê adet û tore, govend û stranên xwe, beşdarên semînerê ronî kir. Prof Dr. Gulmuradî Muradî, li ser Ola Yarî semînerek da. Dr. Hiseyn Xaliqî, di semînera xwe de, Îslam û Demokrasî kir mijara esasî û bersiva gelek pirsên mêvanan da. Bi beşdarbûna hejmarek civaknas û siyasetvan, mijara Hilbijartin û Demokrasî hate niqaşkirin. Weke tê dîtin, înstîtu gelek çalakiyên cewaz dike. Lê giraniya xebatên me, dikare li ser ziman û edebiyatê xuyanî bike.”

Rola înstîtu, komeleyên çandî û edebî, yekîtiya nivîskaran û saziyên din ên kurda li Swêdê hetanî salên 90 î mezintir bû. Kesên ji ber pirsgirêkên siyasî, bûne koçber û derketin derveyî welêt, siyasetvan, mijûlê edebiyat û zimên bûn. Li Swêdê li ser çand, ziman û edebiyata kurdî gelek xebatên hêja kirin. Semîner, panel û konferansên giring li dar ketin. Berhemên giranbûha dan. Kovar, kitêb û rojname derketin. Radyo û tv de, bernameyên kurdî amade dibûn.

”Piştî salên 90 î”, dibêje Hedilî û didomîne, ”êdî li welat derfetên xebatê hatin pê. Çalakiyên pir alî li wir bûn. Hejmara kovar û rojnameyan dihatin weşandin, zêdetir bûn. Kanalên radyo vebûn û ên tv yî dest bi weşanê kirin. Saziyên li ser ziman û edebiyatê vebûn û xebatên hêja bûn. Vegera welat hat rojevê û gelek kes zîvirîn. Nivîskarên berê û ên nû ji gelek hêla ve berhemên hêja afirandin. Ji hemû aliyan ve kalîte, başî û xurtiya berheman hat niqaşkirin.

Rola komele, înstîtu û saziyên din li Swêdê bi vê pêvajorê re guherîn. Çalakî kêmtir bûn. Lê jiyana kurdên karker û penabertiyê didomiya. Lewra ne mîna berê be jî, dîsa li karên xwe berdewam in. Semîner dibin, kitêb tên nîvîsîn û rojên wiha tên lidarxistin.”

Kesên dixwazin rojekê bi helbest û helbestvanan re bijîn, ji kaniya hunera wan avê vexwin, bi xeyal û fanstasiyên helbestvanan re derkevin gerê, bixêr werin Stockholmê, Roja Helbestên Zaravayê Kurdî...

Z. Gabar Çiyan

Bi nivîskar Medenî Ferho re sohbeta heftê: Romana ”Berxwedan Jiyan e” û nirxê berhemên mîtolojîk

Beşek ji edebiyata devkî, serpêhatiyên olî hemêz dike. Têra xwe kevn in. Lehengê serpêhatiyan, pêxember, damêzrêner, îdeolog û şervanên baweriyan in. Ew, bi jiyan, xebat û hevalbendên xwe, kitêb û ayetên pîroz, dibin beşên esasî, ji bo efsaneyên bi vî rengî.

Bê guman, hinek ji wan lehengan, mîna Selahadînê Eyûbî, kurd in. Beşek jî li Kurdistanê hatine cîhanê. An demek ji jiyana xwe, mîna Hz. Berhîm, li welatê kurda derbas kiri ne. Hejmarek jî, gelek caran, ji bilî bawerî û spekulasyonan, ji hêla cografya û nijadê ve, girêdana wan bi kurd û welatê me re, zêde ne xurt e (weke mîsal, Îmamê Elî).

Efsaneyên wiha, bi kurdiyek pir xurt hatine avakirin. Ji qonaxên cewaz ve derbas bûne, bi bandora pirçandî, pirzimanî û pirbaweriya li Kurdistanê xurtir bûne. Çand, tore û xweza Kurdistanê reng daye wan û hatine heta roja me. Li herêmên jiya ne, hejmarek ji serpêhatiyên wan, di kitêbên pîroz de peyde nabin, tenê li nav kurda têne gotin. 

Dengbêj û çîrokbêjan, formule û rengên cewaz dane serpêhatiyan. Bi riya wan, armancên xwe anîne pê. Lehengên wan, ji xwe re kirine navgîn û bi riya wan peyamên giring guhestine. Mesaj, di dem û dewranan re derbas bûne, li moxil û bêjingan ketine, bi tevayê xweşî, şopên rengîn û bilindbûna zimên, di nav xelkê de belav bûne, xwe gihinadine îro.

Li welatê me, efsaneyên bi vî rengî pir in; şerê nav Hz. Berhîm û Nemrûd, Hz. Eyûbê kûrmexwarî û sebr û tehemûla wî li hember nexweşiyan û hwd. Bê guman, efsaneya, xanima Hz. Silêman, Belkis Xanimê û şerê çûkê Beytik li hemberî wê, jî têra xwe balkêş e. Bi taybetî li hêla Tora Evdînê, çend versiyonên guhertî hebin jî, çîrok bi giştî, berxwedana çûka, bi taybetî lehengiya çûkê Beytik, derdixîne pêş.

Romana nivîskar Medenî Ferho, ”Berxwedan Jiyan e”, efsaneya Çûkê Beytik li dijî fermana Hz. Silêman, hemêz dike. Çûkek biçûk, bi hêza sînorkirî, çawa tevayên çûk û teyrikan organîze dike, hêz û berxwedanek mezin li dijî pêxemberê Xweda, sûltanê, ajel, însan û cinan, Hz. Silêman dihêne pê, dike mijar. Di çîrokê de, çûkê Beytik, serê xwe dixe belê, canê wî dikeve ber xetera îşkence û kûştinê, lê nirxê azadiyê, di ser mirinê re digre. Gelek tiştan feda bike jî, bi berxwedana xwe, neheqiya fermana Hz. Silêman eşkere dike û serkevtinê bidest dixîne.  

Xweda, mecal û ferece, bi wê re, hakimtiya Cîhanê, erd û avê, mirov û cinan, teyrik û tûrikan dabû Hz. Silêman. Gotina wî destûr, galgalên wî ferman bû. Jina wî Belkis xatûn, keça mîrê cina bû. Hikim li ser hefrîtan dikir. Rojekê, Key Belkis, ji Hz. Silêman, bi heceta ketina ser pêpelûka malê, bi ser tihêla xwe û şikestina du-sê parsuwan, daxwaziyekê dike. Doşekek rehet û qalin, mezin, nerm û ji pirtikê çûkan be ku karîbe rihet bike, nehêşe û bibe derman ji bo siheta wê. Piştî îknakirinê, Siltan Silêman, fermanekê dide û li gorî wê, divê tevayê çûkan bên, xwe basko bikin û pirtikên xwe bidin da ku doşeka Key Belkisê bi dilê wê be.

Azadiya çûkan fir e. Bê bask û pirtik, ji çûkanî derdikevin. Serma û seqem, tîrêjên rojê wê wan bişewitîne. Nema karîbin bifirin û deynin ser daran. Bilbil wê nikaribe mîna berê gulê re bixwîne. Xweza bê tam bibe.

Çûk û teyrik tev vê rastiyê ji hev re dibêjin. Lê dijderketina fermana Hz. Silêman, pêxemberê Xweda û keça mîrê cinan Key Belkisê ku bi efrîtên xwe hemû şêweyê şîdetê dikare bike, ne hêsan e. Lê Çûkê Beytik biryara berxwedanê daye. Organîzekirina qewmê xwe, paşê tevayê çûkan şiyar dike û girtina piştgiriyê ji Şaha duwem, sultana bê tac, lê bi qasî Silêman û Belkisê xwedî gotin û hêz, Şahmaranê û aqilmendê teyrikan Kund, giring dibîne.

Di bin tehdît û taqîbata efrîtan de, berê xwe dide Tora Evdînê. Çiyayê pîroz. Şahmaranê dibîne, bi kund re diaxife. Kund, nêzî Silêman e. Aqilmendê wî tê hesêp. Çûkê Beytik, qet bi nexweşiya Belkisê ne bawer e. Doktor hene, pirtikandina çûkan, neyartiya wan e. Bê wate ye. Divê kund, silavên Şahmaranê ji Silêman re bibe û rastiyê eşkere bihêne zimên.

Çûkê Beytik, yekîtiya çûk û teyrikan xurt dike. Biryara berxwedanê tê dayîn. Şerek mezin di nav efrît û teyrikan de dest pê dike. Çûkê Beytik, tê girtin, îşkence kirin û davêjin zîndanê. Ji wir, bi nigên girêdayî direve. Kund ji Silêman re rastiyê dihêne zimên. Çil, ji pirtikên xwe dibe. Lê çûkên din tev, rizgar dibin û daxwaziya Belkisê bi cîh nayê. Çûkê Beytik, weke suc û gunehê serhildanê, heta li dinyê bijî dide. Nigên wan girêdayî dimîne, herdu nigên xwe bi cot davêje ji bo bi rê ve here.

Efsane, li herêma Torê nasdar e. Dema mirov dixwîne, ji cîh û devera Silêman jiya ye, bêhtir, herêma Torê, xweza, devok û versiyona wê deverê derdikeve pêş. Bandora herêmên cînar nêzî Torê û bi giştî Kurdistanê li efsanê, xuyanî dike.

Nivîskar, bi vê romanê, ferhengekê ji navê çûk û teyrikan pêşkêşî xwendevanan dike: Kevok, qiloqişk, botbotk, qijik, qitik, çil, başoke, legleg, quling, hecîreşk, tilurî, baraşe, tivîlk, pepuk, kew. Her wiha hejmarek peyvên li ber jibîrbûnê lê bi nirx dihêne bîra mirov: Delêlî, xûrûxalî, hêrivtî, xerbende, hefrît, hingişk, derbehişk, elemoyî. Beşek ji peyvên qalib û pirwate ji herêma Torê pêşkeş dike: Hinavê wî tişe xwîn kirin, jiyana bêxîret ne jiyan e, korîma wan kirî, çavên miç û bel…

Roman ji hêla ziman, giradana beşan bi hev û kêşara xwe ve, lê hêja ye û divê bê xwendin. Afirandina efsaneya klasîk, bi zimanek bilind û kêşer, nirxê romanê zêdetir dike. Romana Berxwedan Jiyan e, di 1994 an di nav weşanên Abece, li Belçîkayê derketibû. Me bi nivîskar Medenî Ferho re li ser romana wî û edebiyatê sohbetek xweş kir.

Ji kerema xwe re dîtina xwe li ser efsaneyan, nivîsîna wan û berhemên xwe, taybetî „Berxwedan Jiyan e“ ku derbarê Hz. Silêman de ye, bihêne zimên…
Medenî Ferho: Kevir her dem sar e, lê gotin germ e. Efsane jî hunandina wê germahiyê ne. Her pirtûk dîrokek e, ez jî ha ha dergehên dîrokê vedikim, bi gotinan jî, kevirên sar disincirînim.

Efsane, berhemên bi sedan sal û dehan nifşan in. Di demjiyana milenyum û teknolojiya pêşketî de, zor e ku efsane xwe li ser lingan bigirin. Nexasim, di demjiyana ku ne tenê balafir bi hewa dikevin û ji erdê dûr dikevin. Mirov jî bi riya teknolojî ji erdê bilind dibin û di nava cîhanek bi amur û alavên teknolojîk hunayî de ji rastiya cîhanê dûr dikevin. Belkî hinek kes bêjin, teknolojî jî rastiya vê cîhanê ye. Rast e, lê teknolojiya pêşketî lingê xwe li hewa ne û desturê nade ku mirov têhnika axê, germahiya ezman, hewa ta ba û bagerên xwezahî bêhn bike. Mînak, têkiliya mirovan bi nameyan re nemaye. Name girêdanek gotin, dil û mêjî ye… Hinekî atalet e, dive em bibin Sarter û wek Camus weba dikine nava Kurdan eşkere bikin. Her dagirkerî, her xiyanet webayek cûda ye.  Lê “kevir her dem sar e, lê gotin her dem germ e”, efsane jî bi hunandina wê germiyê têne afirandin.  Name jî berhemê gotinên kultura maddî û manewî ligel hev diragirtin. Aliyek neynika hasten mirov e, aliyek nexçeya atlasê mêjiyê mirov e û keda mirovan di qaxez û boyaxê de, di pênûsê de dihune… Eger lehengên romanê, pirranî ji têkiliya nivîskar û mirovan, ji têkiliya nivîskar û dora wî, bi tecrubeyek bijarte û li gorî têgihiştin û nêrîna li jiyanê, li gorî “halet-î ruhiye” derbikevin holê, hingî protîpên bijarte wê derbikevin. Lehengên Berxwedan Jiyan e, hêvî û xeyalên gelê Kurd in. Di cîhanek dîlgirtî de, di civakek guvaştî de, ku tenê derfetên mişûr, upanîşad û niyazên xwe di bazbend û himayilan de, di ezber de veşêre, tenê riya vegotinên efsaneyî dimînin. Di navbera atalet-zexelî-tiralî û berxwedanê de parçe bû. Atalet, kujer e. Dimîne hêza germ. Dema dibêjin dîrok roman nivîs e, enerjiya civakî vedibêjin. Efsane berhemên enerjiya civakî ne. Gelê Kurd jî bi efsaneyên xwe ev karê pîroz (enerjiya civakî û dîrok) gihandiye roja me. Her amurên di efsaneyan de, ji bo dîrokê protîpekî romanê ye. Bi vê mebestê gelê Kurd dîrok wek waqanivîs qebûl nekiriye. Di tevahiya sedsalan de bi çavekî bê alî di efsaneyan de huna ye. Wek nivîskarên ku bîranîn û serpêhatiyên xwe nivîsî ne û îddîa kirine ku cîhanşûmûl in, lê tenê xwe nivîsî ne, ev bexilî ye. Dîroka total, gelerî ye, kûmûlatîf e.

Bi vê pêwanê, efsaneya Çûkê Beytik û Siltan Silêman, li hemberî “hêzên garanî” yên dagirker, yan jî li hemberî hêzên dewşirme û dagirkeriya wan, ku di exlak û ademiyetê de tixuban nasnakin, daxwaz û hêviya yekîtiyê kirine. Li hemberî bahoz û rageşiyên siyasî, hewildana gihiştina enerjiya civakî û têkoşîna giştî ye.

Van hêviyan jî, bi riya efsaneyên tejî mînak û ders, bandor li Ehmedê Xanî kiriye ku di helbesta xwe de dibêje, “me hebûya” –yekîtiyek- tirk, ecem  û ereb wî xulamtiya me bikin.

Hewngîrî, yekê vedişêre, ya din berdide. Lewra di navbera zarokatî û ciwantiya me de, tablo û nexşeyên ku em qet jibîr nakin hene. Dem deman di tablo û nexşeya mêjiyê me de valahî çêdibin, lê ew ronahiya ku wek şirildaqa bûyeran, li hewngîriya me dide, cihana jibîrkirî tine ber çavên mirov. Ev teva bi mijulahiyek kûr ya mêjî ve girêdayî ye.

Pênc tiştan bandorek gelekî mezin li min kirine: Di van pênc tiştan de dîroka veşartî û ya nû heye. Heta weke îro jî tablo û nexşeya hewn û hişê min bi wan dagirtî ye. Ez çi bixwînim, çi notan bigirim, di lêgerîn, tevger û hunandina romanê de, teqeze ew pênc tişt derdikevine pêşberî min. Ji ber ku ew pênc tişt, dîroka total ya herêma Torê û hunandina civaka Kurd vedibêjin. Movik bi movik, parsu bi parsu, qulpik bi qulpik ji hev vedike û rengên cûda de, bi demjiyanên kur û dûr ve girêdide, datîne ber min:

Yek: Şahnameya ku di mehên Remezanê de, li civatê dihate xwendin bû.
Du: Di sala 1923-26an de topên ku avaniyên Qesrê, yên malbatê xerab kirin û piştî salên 45-50 î car din, beşek ji malbatê ji Binxetê vegeriyan. Kavilên Qesrê, bi dîroka nû û kevin bi çîrok û serpêhatiyan, bi efsaneyan dagirtî bû. Hem hêvî bû em êşa trajîk bû.  Wek nasnameyek ku dijmin çi bike nikarê binyatê, ra û qoratên wê tune bike. Geyayê serteşîk û firîzê ye, her û her dipişkive.
Sê: Mambêjê wek çîrokbêj dihate naskirin, Ezîzê Xirbihî…
Çar: Sofîkê Kewa, ku stranên hezar şev û rojekê, yan jî hezar stran û carekê digotin.
Pênc: Neqşên di bedena qumaşê hevrîşmî û hîzar de dihatin hunandin, tevnên hevrîşîm û hunandina kargehên herêmê, qafurên ji gûrîzê dihatin çêkirin, eyarên di ceftê de dihatin pûyîn û cûmika jina Suryanî Şûşê.

Vêce, ji cumikê bigirin heta bi libûdî, zazîk û fayans û hesinkeriya ji Kawa digiha dema me. Bêguman di neqşên hevrîşmî de, ne tenê ta û derzî, ne tenê ronahiya çavên keç û jinan, lorandin û vegotina civakî ya gotinên germ û enerjiyek total jî hebû.

Ji ber ku ev gotinên germ dirêjî kultura destar, yanî destpêka şaristaniya li Mezopotamya, Zagrosê û heta bi Erdîşêrî Destdirêj ku, Cihu ji koletiya Nebûqednadsar rizgar kirin, car din, Quts ava kir dirêj dibin. Gelek caran, ji 12 ciwaniyên ku Kurdan xelat ji Siltan Silêman re şandine û di Newroznameyên kevin de hatine nivîsandin. Yan jî digiha Begê Beglayê û hespê wî Kerkidan. Dema ciwanî digihine ber destê Siltan Silêman, dibêje, „êdî em dikarin bifirin û ti kes nikare xwe li ber himbêza me bigire.“

Ev, vegotina pêşerojan bû û “mihraq-î erd” bû û divê di îro de bê gotin, ji bo sibe werê vegotin.

Vêce efsaneya Siltan Silêman û jina wî Belkîs, di gelek çîrok û efsaneyên din de jî tê vegotin. Kurdan, pirranî mambêjan, dîroka herêmê di efsane, çîrok û efsaneyan de paşerojên azad û bextewar girtine destên xwe.

Li herêma Tora Evdînê, bi taybetî efsaneya Hz. Silêman, xanima wî Belkîs û çûkê Beytik, her wiha efsaneya Şahmaranê pir tê nasîn. Di romana te "Berxwedan Jiyane" de, her çiqasî lehengên çîrokê Hz. Silêman û Çûkê Beytik be jî, te cîh daye herdu efsaneyan. Çima du efsane di heman romanê de cîh girtî ye? Niyeta te û nivîsîna Şahmaranê jî heye?
Medenî Ferho: Berî ku dest bi bersiva xwe û efsaneya Şahmaran, Siltan Silêman û Belkîs bikim dixwazim çend gotinan li ser efsaneyan bêjim. Ji ber ku efsane di hişmendî û perwerdeya civaka Kurd de xwedî giraniyek mezin in.

Destpêka dîroka efsaneyan nayê zanîn, tenê demjiyana destanan heye û ev jî demeke dirêj e. Ya giring, kengî bi nivîskî hatine komkirin û belav kirin e. Kurd, weke her tiştî, di vê mijarê de jî dereng mane. Efsane, li hundir, pira navbera nifşan e, li derve, pira navbera gelan in. Pirek diyalogê ye û zanista can-giyan, civak, kultur, ziman û edabiyatê ye. Lewra dibe amurek perwerdeyê. Vegotinên gerdunî ne, û bandore li hemû paşerojan dikin. Ji ber ku di efsaneyan de nirxên ku mirovan bi hezar salan afirandine heye, bi saya wan efsaneyan jî digihine nifşên paşerojan.

Dema Şahmaran ji xort re dibêje: “Mikur mewe, ava Dijle carek din bi xwîn meke”, bale dikişîne xiyanetê, ser qîr û teşqeleyên hezar salan. Vêca: Şahmaran, di temtêla nîv mirov, niv lawir, bi xemlenigariya xweza û ronahiyek qozmîk de, hinekî Xweda ye. Bi gotina “ez, ji dema cîhan hatiye afirandin de heme. (…) ez dîroka mirovaniyê tevî dizanim” li vê rastiyê mikur tê.

Siltan Silêman jî, yek kesê ku bi zimanê çûk û cina dizanê ye. Bijartî ye!..

Di kesayeta Şahmaran de, jin û mêr heye. Mêr û jin di destpêkê de yek kesayet in. Di neqşên keçên Kurd de, tenê sere Şahmaran keç e, di efsaneyên gelên cîranên Kurdan de, yan jî li hinek herêmên Kurdistanê, Şahmaran ji newqê û bi jor de jin e. Her çi dibe: Di beden û rûdêna Şahmaran de, bêyî biguhere estetîkek xwezayî û normên qozmîk û metafizîk hene. Ev efsane tenê li cem Kurdan heye, lê di nava demê de belav bûye.  Efsûnek, sembolîk xuya bike jî,  bi destê keçên Kurd dibe destînî-qeder. Sembolek e, ku bi vegotinên cûda tê gotin û nirxandin e. Hinekî rûdêna parastina jiyanê û berpirsiyariya toratê-tore ye. Torat, qanun e, di zimanê Kurdî de bûye tore. Şahmaran sembola hêza jinê ye, civakî ye, bi efsûn û zanabûna xwe stuna soysolojiya civakê ye. Mamostayê ku her tiştî zanibe û bi fedekarî zanistiyên xwe bidê nifşê pey xwe, DAYIK e. Dayika Ferxan, ne Xatuna Ferxan, Dayika Ferxan mînak e û navdar e!...

Kurd ji aliyê efsaneyan û li hev mehrkirina sembolan navdar e. Mirov dikare mînaka Keybanûya Plamyra Zanoba jî bide. Ne ku di kesayeta Zanoba de Şahmaran derketiye, na, lê efsaneya keça Mîrê Cina Belkîs û Zanoba Keybanûyên çolîstanê ne û berê Kurdan jî her dem li aliyê çolîstanê ye. Eger em bala xwe bidin efsaneyên weke Memê Alan jî, hespê deryayî, ji welatekî biyanî ve tê. Efsane aliyekî xwe bi kozmoz ve girêdayî ne. Kozmoz, nediyarî ye, dûrî ye, negihiştin û winda ye. Dîse jî zanistiyên civakî teva di nava xwe de diragire.

Ji bilî wê, olên herêmê ji Kurdistanê, ji Îrana kevin derketine; çi Zerdeşt be, çi Manî be, heta bi Roma, heta bi Hindistanê, heta bi çolîstanê, Quts jî di nav de kirine bin bandora xwe. Berhîm bûye bavê olên semawî! Li Kurdistanê di ti deman de baweriyek kor û pûç çênebûye. Efsaneyên ku îro di devê gelê Kurd de têne vegotin jî, çavkaniyên wê baweriya bi hêz in. Her çiqasî Firdewsî efsaneya Mala Zalê nivîsî be jî, mikur hatiye ku Zal û Rustem Kurd in. Ji bilî vegotinên Şahnamê, wersiyonên cûda yên Mala Zalê, di nava gelê Kurd de dihatin gotin, Mambêjên ku efsaneyên Mala Zalê digotin pirr hebûn û wek teatro jî dihate lîstin. Ez bûme şahidê vê ratsiyê…

Ya rastî, Şahmaran, di gelek romanên min de cih digire. Ji ber ku Şahmaran ne tenê çîrokek e. Gelek wersiyonên wê hene. Di hinek wersiyonên Şahmaran de helbest jî hene.  Wek: “Ab neynika min e / Hevalên min kevir, geya û dar in / Qutê min ax û axyan in / Behma min miska bi hewa ye…” Ev elementên ku tevahiya canlidaran bi wan dijîn e. Bi vê vegotina zanistî re, tê gotin ku Şahmaran bûye mamostayê Lokman Hekîm. Ev jî dide xuya kirin ku Şahmaran tenê xortekî li hevhatî ne dîtiye. Kurdan, xiyaneta xort bijartine, di kesayeta xiyaneta li hemberî xwe, wek dersekê vegotine.

Dema ku ez efsaneyên wek Şahmaran digirime dest, bi şêwaza lêkolînerekî, lêgerînan dikim. Pirsan di serê xwe de kom dikim û li bersiva wan digerim. Ji ber ku her vegotina di efsaneyan de, hêjayî nirxandinên dirêj û kûr e. Di nava hunandina romanê de, bi aheng û nexşeya romanê re, di “komploks”iya bûyeran de, dikime kûrê û bûyeran di wir de disemitînim. Piştî ku hesin sor bû, avê lêdikim ku bibê pola. Ev jî destekê dide stewihandina hişmendî û hewngirîya xwendevanan. Dîroka Kurd, rastiya Kurd, baweriya Kurd di niviştokan de, di ezber de hatiye veşartin, divê ji vê ezber û veşartinê werê rizgar kirin û bibê belge. Lewra min di destpêkê de bal kişande ser dîroka destpêka efsaneyan û pêdiviya nivîsandina wan. 

Mînak: Sedema ku, Pîcaso wek Shakespeare, wek Stendhal, wek Tolstoy tê bi navkirin, wêne-resmên wî yên vegotina bi nexşe, temtêl û neqşên civaka Espanya ne. Bi vê mebestê ez romanên xwe bi efsane û gulbijêrkên kultura meddî û manewî ya Kurd di xemilînim. Aliyek xwe ya govenda rengîn heye. Gelo di govenda kîjan gelî de, hêrsa çarpîne, estetîza hurzê, lerza mil û kabokan heye? Di vê xemlê de gotinên ku ji ferhenga Kurdî hatine tert kirin, windakirin û revandin jî hene. Ev jî dibe sedema ku berhemên min aliyekî xwe ferhengî ne. 

Pirsa, ezê romana Şahmaran binivîsim nenivîsim jî, bi gotina Picaso, ez bi hers û kevijandinek mezin kar dikim. Bi gotina Pûşkin, “ez li xeweke germ û şêrîn” bi hasret im. Lê dive em zanibin, barê Şahmaran ne tenê çîrokek e, efsaneyeke ku qet li ser vekolan û lêgerîn çênebûye. Şahmaran di hinek wersiyonan de, xwe yek ji berpirsiyarê dengeya cîhanê dibîne. Eger cûdatiya civakê, ji lawiran, ked û huner be, Şahmaran jî sembola vî tiştî (huner û ked) dike. Mihraq-i ard e û her du nifşan, jin û mêr temsîl dike, ronahî û rengîniya xweza bi lawiran re temsîl  dike. Di wersiyona herî zêde tê zanîn de, aşiqê xortekî dibe, lê di wersiyonên din de tiştên gelekî cûda hene, wek şîret, qewêtî, pîrozî, nirx, tore, vegotin, zanist, tibba xwezayî ya Loqman Hekîm û hwd. hene. Zivistanî li heremekê ye, Biharî li heremekê ye, Havînî li herêmekê ye, Payizî li herêmekê ye. Ev jî pîroziya Kurdistanê û welatê bijarte nîşan dide. Gotinên Cihuwan ku dibêjin, erda pîroz “waadkirî”, bi Berhîm re çûye çolîstanê, bûye stuna sosyolojiya civaka Cihu.

Lewra nivîsandina romana Şahmaran ne hêsa ye, aliyekî xwe bi Dayika Ferxan-Pîra Çil Guhanî ve, aliyekî xwe bi metafizîk û qozmoz ve girêdayî ye. Aliyekî din û herî giring jî, di rengîniya Şahmaran û nêrûmêkiya wê de sosyolojiya rast ya civakî heye. Di çîroka evîna bi xortekî re, tenê beşê xiyanetê tê vegotin, lê hîna xiyaneta di nava Kurdan de, bi dawî ne hatiye. Balkêş e, ev xiyanet jî hîna baş nehatiye nivîsandin.

Mînak; Biqasî bexîliya Belqîs, delaliya cîhanşîmulî, cengaweriya destanî ya Keybanûya Palmyra Zenoba, di efsaneyên Kurd e heye. Lê Kleopatra nine… Ev jî, hêjayî lêkolînekê ye.

Vêce: Siltan Silêman jî xwedî taybetmendiyek cûda ye û ev xisletên cûda bi ti siltan û key’an re nine. Aliyekî wî yê pîroz heye û bi zimanê çûk û cinan dizane. Kozmogonî!.. Lawiethanî!.. Ev jî taybetmendiyekê dide wî. Qencê Xweda ye û helbestên herî baş yê evînê jî nivîsîne. Wek Dembuzê ku evîndarê Înanna ye û di lîteretura zimanê Kurdî de, navê meha Temmuzê lê dikin e. Xwedawendî tiştekî wiha ye û taybet e. Siltan Silêman, ji aliyekî ve bextewariya mirovan di TORAN, tore, QANUNên xwezayî de dibîne, (piştre şeriatê-yanî qanunên xwe amade dike): Wek Şahmaran, ew jî xwe berpirsiyarê cîhanê û mirovaniyê dibîne. Belkî di efsanê de ev nirx hatine dayin. Lê binbarî û berpirsiyariya Siltan Silêman wek ya Şahmaran dengeya cîhanê ye. Hem cîhana gewrik diparêze, hem bextê cîhanê (di mînaka Mem û Zîn, Qeretacdin û Mîr de jî ev heye) diparêze. Hiseynê Ferho digot, “Mîr cîhan e û erk e, Mem delalî ye, Zin jiyan e, Qeretacdîn bextê cîhanê ye…” Lê Beko Ewan jî heye. Di efsaneya Siltan Silêman û Çûkê Beytik de, Ewan Belqîz e. Di Şahmaran de jî, Ewan wezîr e. Hevûdin temam kirinek heye.

Armanca min jî, têkiliya edebiyat û civakê, di her du efsaneyan vebêjim. Hinekî sosyolojiya edebiyatê, hinekî sosyolojiya civakê… Du beskên disiplînekirinê ku di yek paydeyê de hatine komkirin e. Belkî mudaxeleyeke zêde xuya bike, lê dema ku hayê mirov ji edebiyata devkî ya Kurd hebe, guman dikim ku ew guman wê ji holê rabe.

Nivîsîna efsaneyên wiha, di edebiyata devkî a kurdî cî girtine û dibin malê edebiyata kurdî a nûjen, wext dixwaze, zaniyariyê dixwaze. Dîtina te li ser pirsê çi ye?
Medenî Ferho: Kurd civakek feylesof e. Hemberî ku piştî medreseyan bê pirtûk, bê nivîs û bê pirtûkxane hate hiştin jî feylesofiya xwe domand. Efsaneyên ku afirandine mînaka vê ne. Di her efsaneya Kurdan de “du alî” hene, ne dualîzma Manî, du bask: Dema mirov ji dayika xwe dibe, du alî tê cîhanê, aliyek normal û xwezayî ye, aliyê din jî dîrok e… Kurd bi dîrokê dest bi jiyanê kirine û hîna jî “mihraq-i erd” in. Di aliyê sosyo-kulturî de bandora xwe didomînin. Yek ji gelên ku herî zêde hatine tertûbelav kirin, êş û azar dîtine Kurd in, dîse jî biqasî êş û azaran hêvî afirandine. Dagirkeran xwestiya ku wan li derî dîrokê bihêlin, lê ji riya Parmethause, ya Nuh, ya Kawayê Hesinker derneketine. Gotin, “em insan in, em erd û gel in û hene” ling li erdê dane. Gotina Kurdên Êzîdî ku dibêjin, pêşî ji 72 miletan re, piştre ji me re, berhemê vê qinyat û baweriyê ye. Gelê Kurd, enerjiya civakî, dîroka gelerî di xwe de veşartiye û her dem kiriye hêza xwe.

Afirgerê efsaneyan jî mirov in. Tecrûbe û kulturek kûr û berfireh, ferhengek pirr dewlemend dixwaze. Bi vê pêwanê Kurdan Berhîm ji xwe dûr nekirine, zarokên wî jî şopandine. Ji ber ku Berhîm ji wan e û wek nirx dîtine. Di romana min ya nû “SELVA” (1) de, Keça Êzîdî ye û dibêje, “destîniya me û Berhîm, yan jî kurê wî Ismaîl yek e. Berhîm kêra ser stuwê kurê xwe bi rondikên xwe sûtiye, em jî kêra ser stuwê xwe, bi allahuekbera çeteyên reş disûtin.” Cûdatî çi ye; zalim û zordestan Xweda kuştiye. Lêgera destîniyê, afirandina hêviyê  tiştekî wiha ye…  Di aliyê bazirganiyê de jî, dîrokzanê herî navdar F. Barudel jî Kurdistanê wek navend dibîne. Dîroka Kurdistanê, bêyî riya hevrîşîm û xanên li ser wê xetê, nayê nivîsandin. Ew xan, pira navbera civakan, têkiliya mirovan ya gelan e. Ew xan çavdêrên dîrokê ne. Yek, hêzên ku ji aliyê rojava ve hatine teva Roma Reş in. Du, hêzên ku ji aliyê rojhilat ve hatina hêzên Garanî ne. Li hemberî van hêzan bajarên wek Dara, şikeftên Hessunî, şikeftên Haramiyan, Heskîfê, Keliha Mêrdînê hatine avakirin. Çiya kirine kelihên ku nayên standin, kirine kozik û çeperên xwe. Ew xan û dîrok, ew kelih û şikeft valahiya dîrokê didagirin. Lê di sedsala dawî de gelek valahî ketin dîroka Kurdan. 

Ji bo ku efsane û dîroka talankirî, alfabeya winda, foklora parçekirî, ferhenga dagirkirî, hişmendiya dîlgirtî werê tomar kirin, lêkolînên demdirêj lazim in. Tenê tomarkirin jî ne bes e, zimanê hemdemî û wergera wan berheman jî giring e. Lê edebiyata Kurdî, di rewşeke ku temtêl û nexşeya pêşketina wê ne diyar de ye. Lingek li Ewropa ye, lingek li metropolên Tirkiyê ye, lingek li Kurdistana dagirkirî ye. Kurdistan dagirkirî, piştî şerekî demdirêj ketiye pêvejoya “defacto”yek ne meşrû. Lewra disiplîna nivîskariyê jî biqasî vê rewşê kambax e. Gelek zimanzanên me hene, dinivîsin û berhemên xwe jî derdixine bazarê, lê teva li ser “rêzimanî” radiwestin. Heta îro min, ne dîtiye ku zimanzanên me, baskên zimanzaniyê, wek morfolojî, linguistik, historik, felsefîk, hiquqî, aborî û hwd. rawestiya ne. Hêza zimanê Kurdê hîna xwe diyar nekiriye. Edebiyata klasîk, dîrok û nasnameya Kurdî, ferheng û belgeyên di xeşîman de veşartî ne. Hêdî hêdî dikevine destên akademisyenên di zanîngehên dewletê de kar dikin. Bêguman mirovên hêja û bi namus jî di nava wan de hene, lê pirraniya wan xespkar in, xwediye îdeolojiya felzekê ne.

Vêce; Têkiliya Harranê, têkiliya Torê, ya Botanê, bi du aliyan de zêde heye: Yek Çolîstan e, yek jî Derya Spî ye… Her karwanê bazirganên ji her du aliyan ve tên, pêwiste biçin Harranê, biçin Midyad û Nisêbînê, pêwiste biçin Botanê û piştre bi aliyê Serhedê ve hewa bikevin. Ev guzergah, biqasî têkiliyên bazirganî, di têkiliyên kulturî û ferhengî de jî roleke mezin lîstine. Mînaka xanên li ser riya hevrîşîm ev bû. Mînaka Heredot tê zanîn. Mînaka duyemîn Behlûlê Zana ye, Keçelonek e, Ewc e… Gelek mînakên din jî hene, ku lehengên van çîrok û çîvanokan, lehengên efsaneyan têkildarî van kulturên cûda bûne… Çîrokên hezar Şev û Şevekê, yan jî Şahnameya Firdewsî… Eger çavkaniya edebiyata klasîk ya Kurdan Alexandre Jaba be, helbet emê di rewşek wêranî de bin. Bêguman ciwamêr belgeyên baş parastine, lê edebiyata klasîk ya Kurd tenê ne ew in. Endirekt têkildarî belge û arşîvên dagirkeran û îdeolojiya felzekeyan e.

Li Kurdistanê bi durustiyek zanistî kolanên arkeolojîk ne hatine kirin; lêgerîn û lêkolînên di xeşîm û labîrentên muze û pirtûkxaneyên Rojava, Iran û Ereban de û hwd. ne hatine kirin. Ev karê nifşan e. Bêguman kesên weke Enno Littmann wê derkevin û bêjin Şahmaran efsaneya Cihuwan e, yan jî tirk wê bêjin, di sedsala 15. de Abdî Musa nivîsî ye û efsaneyek Tirkan e… Abdî Musa jî Kurd e… 

Em dizanin ku efsane bi zimanekî xurt, kulturek kûr, cografya, bi diyalektîka civakî û materyalîzma dîrokî ve girêdayî ne. Hêzên garanî û koçber nikarin efsaneyan biafirînin. Lê gelê Kurd, Yewnanî û Fersî efsane afirandine.

- Berhema te derbarê celebên çûk û maran de ecêp dewlemend e. Kitêba te ferhengekê pêşkêşî xwendevanan dike. Taybetîya te û dewlemendiya zimên, nirxê berhemê zêdetir dike. Têkiliya kurbûn, dewlemendiya zimên û romanê dihêne bîra mirov. Dîtîna te çiye?
Medenî Ferho: Bersiva vê pirsê, di bersiva pirsên din de veşartî ye, lê dîse, ez hinek tiştên cûda jî bêjim. Ji ber ku di nava entelektuel û nivîskarên Kurd de, dîtinek şaş heye: “gotinên herêmî”… Ev gotinek na rast e, gotinên herêmî nînin, diyalekt-devoka herêmî heye. Gotinên her herêmê Kurdî ne, lê di devokê herêman de têne guhertin. Em nikarin bedena xwe bi karên restorasyonê biwestînin… Restorasyon hinekî dîlgirtin e, ne tam nujenî û guhertin e. Restorasyoan li Kurdistanê şopên dagirkerî û birînên dagirkeriya „webayî“ ji holê ranake.

Roman ziman e… Mîna avakirina xaniyekî, xerc, kevir, şakûl, çakûç, kevçik, gaz, mizzen û hosta… Zimanê van amuran teva heye… Ligel zimanê van amur û alavên çêkirina avaniyê, can, giyanekî wan jî heye. Lewra min got roman ziman e…  Ziman dijî, zindî ye û bi can e, xwedî ruhekî ye. Lewra ziman wek nasname tê qebûl kirin. Bi gotineke din: Ziman gel e. Dema ku nivîskar kara xwe li nivîsandina romanê kir, van amur û alavên bi can û xwedî sosyolojiyek gerdûnî teva amade dike, çend caran dibin çavan re derbas dike, ferhenga xwe jî di kêleka wan de bi cih dike û dest bi kar dike. Dema nivîskar dest bi avakirin û hunandina avaniya romanê kir, êdî roman nivîs û cîhana lehengên romanê dibine yek û dikevine pêşbaziyê. Eger roman nivîs ne xwedî hêzek têr pîkol be, di destpêkê de plan û sazumankariya xwe nekiribe, lehengê romanê serî jê destîne û di her holkê cîhana romanê de pîkolê dike û diçe. Rê û rêçik li ber nivîskar winda dibin. Hostatiya li ser amurê “sekih” divê herdem nivîskar be. 

Hêza nivîskar gotin e. Roman jî hêza gotinê û hunandina avaniyê ye. Hêza giring ya nivîskar gotine. Gotin jibo nivîskar, kevirê QATORO ne. Kevirên Qatoro, li Midyad û Nisêbînê hene, ew avaniyên bi kevirên Qatoro hatine çêkirin bûne çavkaniya ekola mîmariya Baroq. Vêce; divê nivîskar cografya welatê xwe, sosyolojiya civaka xwe, dîrok û toreyên civaka xwe, folklora gelê xwe, cil û berg, xwarin û vexwarin, baneyî û geştê, zozan û koçeriyê, mercên demsalên Kurdistanê hwd. baş zanibe, nas bike. Roman, tevahiya zanistan di nava xwe de diragire. Mînak: Nivîskar toreya gelê xwe nizanibe wê gelek aliyê romana xwe pine bike. Roman tenê ziman jî nine. Mînak II: Her rîtm û wersiyona folklora Kurdî banga evînekê û jesteke evîndariyê ye. Divê nivîskar van taybetmendiyan zanibe. Têkiliya mirov û civakê ye, têkiliya civak û xweza ye, dîrok û diyalektîka jiyanê ye. Divê van teva bi hêza gotinê bihune û bi estetîzek formal bide. Ev van xisletan li ber çavan digirim. Divê refên magazine kultur û edebiyata Kurdî werin dagirtin. Tê zanîn, ferhenga zimanê Kurdî bi terayî ne hatiye amade kirin. Refê pirtûkxaneya kurdî jî vala ye. Magazîna kultura Kurd vala ye. Em mecbur in van refan dagirin. Mêrî çê wê desthilînin. Ji bo vê jî ez, xwe li hemberî nifşê paşerojan deyndar dibînim. Ez hewil didim ku dewlemdiya xwe bi nifşên paşerojan re parvebikim.

Nivîskarî disîplîn e. Disîplîna nivîskariyê, li ba min biqasî pêdiviyên olî pîroz e.

Çavkaniyên perwerdeya hişmendî û hewngîriya min civaka Kurd û nirxên cografya Kurdistanê ne. Pênc xalên ku min li jor rêz kirin in. Jiyana min Kurdî bû û di Keliha Qesrê de bi qîr û teşqeleyên sedsalan hate xwedî kirin. Serpêhatî û vegotinên civakî di qulûqewêrên dîwaran de veşartî bûn, ez li wan qul û qewêran geriyam. Min her vegotin, gotin bi gotin, wek libên tizbihê di atlasê mêjiyê xwe de darvekirin. Ya duyemîn, lêgerînên min û her gotina dibihîzim dinivîsim. Berîkê min tejî kaxez in. Ez evîndarê pênûsên delal û defterên notgirtinê me. Ez evîndarê zimanê Kurdî me.

Dawî: Ziman mirov e, di kesayeta mirov de civak e. Amurê herî bi hêz yê nivîskar e. Nivîskar dive di Mambêj be. Mambêj jî, bi ferhanga xwe ya dewlemend û hêza vegotinê, guhdaran li dora xwe didê hev.

Medenî Ferho: Sala 1947'an li gundê Mizîzexa bi ser Midyadê ve hatiye dinyê. Piştî lîseyê, dibistana mamosteyiyê dixwîne. Di gel mamostetiyê, sendîqeya mamosteyan TOS ê de jî dixebite. Dema mamostetî dikir, gelek caran hate surgûn kirin. 1973 an, di rojnameya Cumhuriyetê dest bi karê rojnamevaniyê dike. Bi hatina cunta 12 ê Êlûna 1980 î tê girtin. Girtina wî şeş sal û nîvan dom dike.

Rojnamevaniya Ferho bi kurdî, di gel nûnertiya rojnameya Welat li Belçîkayê, rojnamevaniya TV yî didome. Lê bêhtir bi xebatên xwe ên edebî, bi roman û helbestên xwe tê nasîn. Berhemên wî ev in: Topragin Turkusu: helbest, tirkî, Kaytan Osman: çîrok, tirkî, Mapusluk Gerçegim: helbest, tirkî, Beranê Kozî: çîrok, Mîrza Meheme: roman, Berxwedan Jiyan e: roman, Hey Gerîla: helbest, Hades Îş Başmda: roman, tirkî, Xaltîka Zeyno: roman, Marê di tûr de: roman, Banga Hawarê: helbest perî...

Hevpeyvîn:Z. Gabar Çiyan

Helbestvan û dîroknasê baweriya kevnare Kamran Hedilî: Nasîna baweriya kevnare xwe nasîn e

Kamran Simo Hedilî bi helbestên xwe tê nasîn. Lê kesên wî ji nêz ve nas dikin, bi qasî helbestên wî, ji lêkolîn û kurbûna wî derbarê baweriyên kevnare, bi taybetî ên li herêma Tora Evdînê, bi giştî ên kurda dinasin. Nivîsên wî derbarê heman mijarê belav bûne.

Divê helbestên wî jî bêne xwendin. Bi taybetî li ser evîna ji dil. Hîs û heskirina kur. Dilê mîna volkanek li ber peqînê ku mirov dibe cîhanek din. Giringiya hizkirina yarê, lê bi qasî wê, a mirovahî, xweza û welêt derdikeve pêş.

Hedilî, 1955 an li gundê Hedila bi ser Hezexê hatiye dinyê. Paşê li Batmanê bi cîh bûne. Mîna gelek kurda, di dema xortaniyê de tevlî karê siyasî bûye, hatiye girtin û tadeyî dîtiye. Di cûnta 1980 î de derbasî Rojavayê Kurdistan û Lubnanê bû. Ji terefî dewlata Surî ve tê girtin. Paşê diçe rojhilatê welêt û ji aliyê rejîma Îranê ve tê girtin. Tadeyî û îşkence lê tê kirin. Hedilî, endamê Yekîtiya Nivîskarên Swed û Pena Kurd a Navnetewî ye. Di rêvebariya Înstîtuya Kurdî li Stockholm ê dixebite. Nivîs, çîrok û helbestên wî, di rojname, kovar û malperan de hatine weşandin. Berhemên wî yên çapbûyî ev in: Lorîna pênûsê- helbest, Civata giyanan- kurteçîrok, Ji Enfalê şeveke bêsibe- destan, Min deng kuştin- helbest, Helbest çi ye- Lêkolîn li ser danasîna helbestê. Kîjan kulîlk çavên te ne- Helbest, Babilîsok- roman, Pexemberê jibirbûyî Manî- roman, Dîlê xewnên xwe me- helbest, Berbanga êvarên mirî- helbest, Qêrîneke bêdeng Rindêxan- roman.

Me xwe gihand nivîskar Hedilî û pê re li ser xebatên wî axifîn. Fermo hevpeyvîna pê re...

- Sê niqte; helbestvanî, dîroka baweriya qedîm û lêkolîneriya li ser helbestê, aliyên te ên herî xurt in. Kitêbên te li ser van mijaran belav bûne. Pêxemberê jibîrçûyî, Manî kî ye?

Kamran Hedilî: Manî di çardehê Nîsana du sed û şazdehên (14. 04. 216) li bajarê Mêrdînê hatiye dinyayê. Bapîrên Manî ji paytexta Medan, Eqbatan (Hamadan) bi erkê leşkerî têne Mêrdînê. Navê bavê wî Patîg e û navê êla bavê wî, Xaskanî ye. Navê diya wî Marmarcan e û êla diya wî Kemengeran e.

Manî di bîst û şeş (26) saliya xwe de pêxemberiya xwe beyan dike. Manî, Newroza du sed û çil û duyan (242) ya piştî bûyîna Îsa, roja ku Şapûrê kurê Erdeşêrê Papak (Babak) bi fermî derbasî ser textê şahênşahan bûyî de, ola xwe beyan dike.

Erdeşêrê Papak (Babak) yê ku împaratoriya Sasanî damezirandî, bajarê Gundêşapûr dike bajarê pîroz. Tenê li bajarê Gundêşapûr, şahênşahan li roja Newrozê dikarîn Taca şahênşahan bigirin. Şahênşahan yê berê di kîjan mehê de bimiriya jî, şahênşahan yê nû li hêviya Newrozê diman û di Newrozê de li bajarê Gundêşapûr yê pîroz bi fermî Taca şahênşahan digirtin. Şapûr ê yekem jî piştî bavê wî Erdeşêrê Papak dimirê, di roja Newroza du sed û çil û duyan de Taca xwe digire. Di wê roja ku bi Şapûr re ji çar aliyên împaratoriyê mirov hatibûne rê û resma Tac girtina şahênşahan, Manî pêxemberiya xwe beyan dike.

Manî heşt pirtûk nivîsandin e. Navên wan wisa ne: Sahberdan, Sendokujîne, Riya Rast, Olperestî, Veşartî, Nivista Gernasî, Şapûrîkan û Mizgîniya nû (Încîla nû). Ji bilî van pirtûkek wî ya şêwekariyê bi navê Arjeng heye. Xwestiya bi riya wêneyên di Arjengê de, bingeha baweriya ola rastî nîşanî her kesî bide. Gelek tiştên ku diviyabûn werin dîtin bi riya wêneyan di Arjeng de nîşan daye. Manî bi xwe dibêje: ´´Ez dizanim ku herkes nikare nivîs û pirtûkên min bixwînin. Lê herkes dikare li wêneyên di Arjengê de binêrin.´´

Manî ola xwe li ser prensîbên ola Zerdeşt, Buda û Îsa didêne. Ji Zerdeşt, bingehê başî û xirabiyê digire û ola xwe li ser bingeha bi ronîkirina nava xwe li dijî tariyê derketinê ava dike. Ji Buda, prensîbê ehlaqê nefsa xwe terbiyekirin, rastî, aqil, xwe bi xwe ronîkirin û bi vîn xwe ji xirabiyan dûr girtinê　digire. Ji Îsa jî li dijî bê ehlaqiyê, ehlaqê paqij û aramiya mirovahiyê digire.

Manî baweriya van hersê pêxemberan digihîne hev û oleke nû beyan dike. Di ola Manî de neşêwekarî, nepeykersazî û nemûzikjenî neqedexene. Di mizgeftên wî de jin û mêr bihev re cem û nimêjên xwe dikin. Di bingeha ola wî de mirov heye.

Manî li sala du sed û heftê û şeşan (276) li bajarê Gundêşapûr bi fermana Bahremê kurê Şapûr bi êşkişandinê tê kuştin.

-Giringiya bîranîna baweriyên kevnare û lêkolînên derbarê wan çima giring e?

Kamran Hedilî: Berî hertiştî divê bêjim ku, gelên dîroka xwe û zanên dîroka xwe nizanibin û wan nasnekin dê nikaribin baş hatina xwe plan bikin. Ev ji bona hemû gelan wisa ye û ji bona kurdan sed carî zêdetir ev zanîn pêwîste. Ji ber ku dagîrkerên ku welatê kurdan dagîrkirine, ne tenê dewlemendiyên wan yên sererd û binerd dibin. Dîroka wan jî ji mêjiyê wan dişon û berevajî dikin. An jî lehengên kurdan ên dîrokî dikine malê xwe. Kurd pêşengên xwe yên siyasî, çandî û olî baş nas nakin. Bi naskirineke nîvco nas dikin. Heta dikarim bêjim ku, tenê navên wan bihîstine. Ew jî bi şaşî bihîstine. Ji ber ne ji nivîskarên xwe, lê ji nivîskarên biyanî bihîstine û bi nivîsên biyaniyan hatine nasandin. Kurd bi pêşengên xwe yên kevin nikarin serbilind bibin. Bi serbilindî nizanin bêjin ku em neviyên wan e. Bi sedan lehengên dîrokî yên kurdan hene ku, mohra xwe li dîrokê xistine û xizmeta pêşdebirina mirovahiyê kirine. Pewîste ku ev lehengên dîrokî bi destên dîrokzanên kurd werine nivîsandin û bi romanan bi çîrokan bi helbestan bi şêwekarî û bi filîmên sinemayî werine gotin. Da ku kurd bi serbilindî bêjin em neviyên wan e.    

-Lêkolîna te li ser mijara, Helbest çi ye, belav bû. Min kitêba te xwend. Di çarçoveya lêkolîna te û baweriya te, helbest çi ye?

Kamran Hedilî: Min ji bona ku zanibim bê helbest çi ye, pirtûkek nivîsand. Lê tu dixwazî ez bi çend hevokan bêjim. Ez dikarim bêjim: Helbest jiyan bi xwe ye. Ew, giyanê felsefê ye. Lorîna hestê û strana dil e. Lê ev kêm dimînin û nayê têgihiştin.

Ez dipirsim: Gelo danasîna helbestê dibe, an ne mimkun e ku were nasandin? Çawa mirov dikare helbestê bide naskirin? Sedem çi ye ku heta vê gavê helbest neketiye nav çarçova danasandineke bi tenê? Çima biqasî helbestên hatine nivîsandin, ewqasî jî danasîn hatine kirin? Gelo çima helbesteke sipehî û xurt dema ku em dixwînin, an jî em guhdar dikin, bandorê li me dike? Çawa me hestyar dike û bi dilxweşî me dibe cîhaneke din? Di hizirkirinê de rola wê çi ye? Çêja hestên helbesta ku bi rastî helbest be, zewqa estetîkî ku dide mirov, çima beşên çande yên din nadine mirov?

Wekî van pirsan gelek pirs hene ku besivên wan werin dayîn. Ez bi çend mînakên cuda danasîna helbestê bikin.

Helbest; avahiya bi kêmhevokan ava dibê û nivîsa ku hest û xeyalên mirov li ser mijarekê kilît dikê ye. Hunera dilvekirina peyvê, şadiya xeyalên ku di kûrahiya hevokan de ye. Zanîna nependî ya ku kêmasiyan vediguherê sipehîtiyê, ramana nazik û zimanê muzîkê ye. Helbest; ji aqil bûrîn û dûrbîna xeyalê ye.

Danasîn wisa diherikin û diçin. Lê geleki ne pêwîste ku mirov danasînan kit kitî bike û hemûyan di cihekî de rêzke. Danasîna helbestê bi asoya dîroka mirovahiyê re destpêkiri ye û dê heta mirovahî hebe jî helbest dê werê nivîsandin û danasînên nû werine kirin.

 
-Çima kurd ewqasî bi sempatî û evîndarî nêzî helbestê dibin?

Kamran Hedilî: Ji ber ku dilê kurdan birîndare û helbest jî strana dil e, kurd wisa bi evîndarî nêzî helbestê dibin. Kurdan têkçûnên xwe, serkeftinên xwe bi stran û helbestê anîne ziman. Heta mirov dikarê bêje ku kurdan hemû niyaz û fermanên xwe yên olî jî bi helbestê anîne ziman. Mîneke balkêş, ya di yek ji olên kevinên cîhanê, ola kurdên Êzîdî de em dibînin. Qewlê afirandina dinyayê bi şêwê helbestê hatiye nivîsandin û heta roja me hatiye. Em li vî qewlê afirandina dinyayê binêrin.

"Ya Rebî dinya hebû tarî

 

ê da tunebûn mişk û marî

Te zindî kir taze halî...

Tu hostayê her tiştî

Behuşt çêkir renge bî

Erd û asîman tunebûn

Dinya fireh bê bin bû

Te xek saz kir…

Gelek helbestên bi vî şêweyî hatine nivîsandin û gotin hene.

- Dema tu helbestên duhî, ji dema Xanî, Feqî û îro dide ber hev, aliyên xurt û qels ên helbestvanan hene. Li ser vê pirsê dîtina te çiye?
Kamran Hedilî: Her dem, helbestvanên xwe yên serkeftî û nesekeftî diafirêne. Di serdema ku Melayê Cizîrî, Feqiyê Teyran û Ehmedê Xanî heyîn û helbestên serkeftî nivîsandin de helbestvanên ku neserkeftîbûn û nekarin xwe bigihînine roja me jî hebûn.

Di roja me de jî helbestvanên ku helbestên xurt divinîsin hene û yên ku helbestên lewaz dinivîsin hene. Bi baweriya min helbesta kurdî ne gelekî lewaze û gelek helbestvanên ku helbesta xurt dinivîsin hene. Dema ez helbestên wan dixwînim, ez xurtiya helbestên wan dibînim û bi dilxweşî dixwînim. Lê li cem van helbestên bi çêj, gelek helbestên lewaz jî têne nivîsandin.

-Di helbestên te de evînî heye, hesret heye û girêdana bi cî û yarê heye. Heskirina sê tiştan û hunandina wan rengek guhertî didine helbestên te. Hilmek nû û bi tam e. Çima evîn, hesret û heskirina cî û yarê?

Kamran Hedilî: Hesret tiştekê ku ji zarokîtiya min ve bi min re ye û bawer dikim dê heta dawî jî bimîne. Ez zarok bûm, di welate xwe de bûme mişext. Bi vê mişextiya min re hesreta gundê min, konê xwe di nava min de vekir. Min hemû hevalên leyîstikên xwe bi cih hiştin û li bajêr hevalên nû naskirin. Lê ne hevalên leyistikan, hevalên kar û zahmetiyê bûn.

Li navbera zarokî û ciwaniyê, min sitema dagîrkeran naskir û li dijî wî serê hilda. Di vê serhildanê de cara duyem li welatê xwe bûme mişext û qaçax. Konê hesreta min mezintir bûn. Li vê qaçaxî û mişextiyê, hesreta heskiriyên min û azadiyê li hesreta gund û hesreta hevalên leyistikên min bar bû. Di dawî de necar mam ku evîna xwe bi cih bihêlim û her li wê bigerim. Barê evînê bû serbarê hesretê. Êdî ji kezkeza min dengê evînê jî tevlî dengê hesretê bû. Bi demê re evîn, hesret û hezkirin di giyanê min de bûne yek û bi hev re gih lorîn, gih bi hev re qêrîn, gih bi hev re koçber bûn û li cih û warê xwe geriyan. Heke bi kurtasî bêjim, helbesta min, jiyana min e. Ez jiyana xwe tînime ziman û wê dibêjim. Ez dixwazim bibime şahidê roja xwe û bûyarên roja xwe binivîsim.

Çarenivîs e ez di vê serdema ku di welatê me de hemû tişt têne guhartin anîme cîhanê û ez hewil didim ku van guhartinan di helbestê de bînime ziman. Ez bûme şahidê mirina bi sedan ciwanên bêtawan û bi sedan têkçûnên bêhngenî. Bi van re bûme şahidê serkeftinên hêja û dixwazim van serkeftin û têkçûnan di helbesta xwe de bi evîn, hesret û hezkirinê re bînime ziman. Bi helbestê bêhntengiya giyanê xwe, hinekî aram dikim. Helbest bûye mala aramiya giyanê min û bi helbestê êş, jan, şadî û xemgîniyên xwe tînime ziman.

Hevpeyvîn: Gabar Çiyan